SPORT FIZIOLOGIYASI

• ADAPTOGEN - Adaptogen ta’sirga ega bo‘lgan va inson organizmida funksional o‘zgarishlarga olib keladigan dorilar turkumi. Sportchilarning ixtisoslashtirilgan ovqatlanishida adaptogenlardan foydalanish jismoniy ish faoliyatini sezilarli darajada yaxshilaydi, shuningdek, jismoniy mehnatdan keyin tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Adaptogenlar musobaqa boshlanishidan oldin, musobaqa davomida, musobaqalararo va reabilitatsiya davrlarida qo‘llanilishi mumkin.
• AEROBIK MASHQLAR - K atta mushak guruhlarini ishga soladigan va tananing tinch holatdagiga nisbatan koʻproq kislorod sarflashiga olib keladigan har qanday jismoniy faoliyat turi. Aerobik mashqlardan maqsad yurak-qon tomir chidamliligini oshirishdir. Aerobik mashqlarga yugurish, velosiped haydash, suzish, tez yurish, arqonda sakrash, eshkak eshish, sayr qilish, raqsga tushish, tennis oʻynash, davomiy mashgʻulotlar va uzoq masofaga yugurish misol boʻla oladi.
• AFFEKT [lot. affectus – ruhiy hayajon, ehtiros] - Tashqi yoki ichki ta’sirlar tufayli tez paydo bo‘lib, qisqa muddatli, aksariyat hollarda “portlash” tarzida bo‘ladigan kuchli hissiy holat.
• AGENT [lot. agens, agentis – harakatdagi; ish yurituvchi] - Ma’lum bir sportchi manfaatlari yuzasidan ish olib boruvchi shaxs.
• ANABOLIKLAR - Androgenik gormon preparatlari. Hayvonlar ustida o‘tkazilgan tajribalarda, androgenik gormon preparatlarini – anaboliklarni kiritish mushak oqsillari sintezining sezilarli darajada kuchayishiga olib keladi, natijada jismoniy shug‘ullangan mushaklarning massasi va kuchi oshadi.
• ANAEROBIK MASHQLAR - Kuch va qarshilik mashqlari, mushak massasini mustahkamlashga, kuchaytirish va oshirish bilan birga, suyak zichligini, muvozanatni va harakatni yaxshilashga yordam beradigan mashqlar turkumi. Kuch mashqlariga itarish, tortilish, tizzalash, oʻtirib-turish, tosh koʻtarish misol boʻladi. Anaerobik mashqlarga qisqa muddatli mushak kuchini oshiruvchi og‘irlik mashqi, funksional mashq, ekssentrik mashq, interval mashq, sprint yugurish va yuqori intensivlikdagi interval mashqlar kiradi.
• ANDROGENLAR - Erkak jinsiy gormonlari. Ular mushak massasi hajmini tartibga solishda, xususan, mushak gipertrofiyasining rivojlanishida juda muhim rol o‘ynaydi. Erkaklarda ular jinsiy bezlar va buyrak usti po‘stlog‘ida, ayollarda esa faqat buyrak usti po‘stlog‘ida ishlab chiqariladi. Shunga ko‘ra, erkaklarda tanadagi androgenlar miqdori ayollarga qaraganda ko‘proq. Mushak massasining yoshga bog‘liq rivojlanishi androgenik gormonlar ishlab chiqarishning ko‘payishi bilan parallel ravishda boradi. Mushak tolalarining birinchi sezilarli qalinlashishi 6-7 yoshda, androgenlarning shakllanishi kuchayganda kuzatiladi. Balog‘at yoshining boshlanishi bilan (11-15 yoshda). Mushak massasining intensiv o‘sishi o‘g‘il bolalarda boshlanadi, bu balog‘at yoshidan keyin davom etadi. Qizlarda mushak massasining rivojlanishi asosan balog‘atga yetishish bilan tugaydi.
• ANTAGONISTLAR - Qarama-qarshi harakatlarni bajaradigan mushaklar.
• ARMRESTLING [ingl. armrestling < arm – qo’l + restling – kurash – qo’l kurashi] - Ikki sportchining maxsus stol ustida qo‘llarni tutashtirgan holda qo‘l kaftining yuza qismini stol ustiga tegizishdan iborat sport turi.
• AVTOMATIZM - Organlar, alohida hujayralar yoki to‘qimalarning tashqi ta’sirlarsiz ritmik faoliyat bajarish qobiliyati.
• CHAQQONLIK - Sportchida asab tizimining koordinatsion qobiliyatlarini muvofiqlashtirish xususiyatlarining namoyon bo‘lishi. Chaqqonlik va egiluvchanlik asosiy jismoniy xususiyatlardan bo‘lib, insonning individual hayoti jarayonida, shu jumladan, sport mashg‘ulotlarida yaxshi rivojlanadi. Chaqqonlik quyidagilarni o‘z ichiga oladi: yangi qo‘zg‘atuvchi harakatlar va harakat ko‘nikmalarini yaratish qobiliyati; harakatlar paytida tezda bir harakatdan ikkinchisiga o‘tish, ya’ni vaziyatlar; murakkab harakatlarni bajarish. Chaqqonlik mezonlari: muvofiqlashtirishning murakkabligi, harakatlarning aniqligi va ularning tez bajarilishi.
• CHIDAMLILIK - Charchoqqa bardosh berish qobiliyati; sportchining har qanday faoliyatni, jismoniy mashqlarni uzoq vaqt davomida uning samaradorligini pasaytirmasdan bajarish sifati.
• CHINIQISH - Organizmning noqulay meteorologik omillarga moslashishiga asoslangan va turli xil noqulay atrof-muhit omillariga tananing qarshiligini oshirishga olib keladigan amaliyot (protsedura)lar tizimi. Chiniqish uchun tabiiy omillar (havo, suv, quyosh) ta’siridan foydalaniladi.
• DINAMIK KUCH - Mushaklarning harakat ishi – konsentrik yoki ekssentrik qisqarish sharoitida o‘lchanadigan mushak kuchi. U mushaklar qisqarishi vaqtida massaga berilgan tezlashuv yoki mushaklar qisqarishi paytida massa harakatining sekinlashishi bilan aniqlanadi. Dinamik kuch ko‘rsatkichlari turli odamlarda va bir odamda takroriy o‘lchovlar bilan sezilarli darajada farqlanadi. Mashqlarning ma’lum bir turidan foydalanish, mashg‘ulot olib boriladigan harakat tezligi mushak dinamik kuchining sezilarli o‘sishiga olib keladi.
• DINAMIK MASHQLAR - Yurish, yugurish, suzish kabi harakat turlariga asoslangan jismoniy mashqlar.
• EGILUVCHANLIK - Katta amplitudali bo‘g‘inlarda harakatlar qilish qobiliyati. Bu harakat apparatini boshqarish qobiliyatiga va uning morfofunksional xususiyatlari (mushaklarning qattiqligi, bog‘lam apparatlarning elastikligi, intervertebral disklarning holati)ga bog‘liq. Mushaklar mashqida egiluvchanlik yaxshilanadi va sovuq havoda yomonlashadi. U uyqu paytida va charchaganda kamayadi. Egiluvchanlik holati ertalab minimal bo‘lib, kunning o‘rtalarida yuqori darajaga yetadi. Ikki xil egiluvchanlik farqlanadi: ixtiyoriy harakatlar paytidagi egiluvchanlik va mushaklar tashqi kuch bilan cho‘zilganida yuzaga keladigan passiv egiluvchanlik.
• ESP А ND Е R [lot. expandere – kеng оchmоq, kеrmоq; cho‘zmоq] - O‘zar bir necha rezina chilvir yoki prujina bilan biriktirilgan ikkitа tutqich (dasta)dan iborat, uni cho‘zish bilan qo‘l, ko‘krak va yelka mushaklarini chiniqtiriladigan sport angjomi.
• FIZIOLOGIK ZAXIRALAR - Inson a’zolari va organlar tizimlarining muayyan sharoitlarda tananing optimal ishlashiga erishish uchun ularning funksional faolligini va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirini o‘zgartirish qobiliyati. Ularni ta’minlaydigan jismoniy sifatlari bo‘yicha kuch, tezlik va chidamlilik zaxiralari mavjud. Insonning moslashuv jarayonlari va ishlash darajasi uning o‘z a’zolari va tizimlarining g‘ayrioddiy katta ishni bajarish, ichki muhitdagi favqulodda siljishlarga moslashish uchun faoliyatini kuchaytirishga qaratilgan yashirin qobiliyati tushuniladi. Bu zaxiralar organizm tomonidan faqat hayot uchun kurashda harakatga keltiriladi.
• FUNKSIONAL ZAXIRALAR - Organizmning yashirin imkoniyatlari. Tizimning organlari va umuman organizmning maksimal mumkin bo‘lgan darajaga erisha oladigan intensivligini, nisbiy tinch holatiga nisbatan oshirish qobiliyatidir. Bu zaxiralar kundalik mashg‘ulotlar paytida harakatga keltiriladi.
• GENOTIPIK MOSLASHUV - Genotip tomonidan aniqlangan, gomeostazni saqlashga va tananing ma’lum sharoitlarda mavjud bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan morfo-fiziologik va xulq-atvor xususiyatlari to‘plami. Genotipik moslashuv evolutsiyaning asosiga aylandi, chunki uning yutuqlari genetik jihatdan mustahkamlangan. Genotip o‘ziga xos irsiy belgilar majmuasi sifatida individual hayot jarayonida olingan moslashishning keyingi bosqichi uchun boshlang‘ich nuqtaga aylanadi.
• GIPERVENTILYATSIYA - Nafas olish tezligi yoki qoldiq hajmining odatdagi normadan oshib ketishi.
• GIPODINAMIYA [yunon. hypos – “kam” va dinamos – “harakat”] - Harakatning kamayishi, vosita faoliyatining cheklanishi, mushaklarning qisqarish kuchining pasayishi bilan tana funksiyalarining (mushak-skelet tizimi, qon aylanishi, nafas olish, ovqat hazm qilish tizimi) buzilishi.
• GLIKOGEN - Organizmda glyukozaning saqlanish shakli.
• GLOBAL MASHQLAR - Faol mushak massasining hajmiga qarab belgilanadi, ularni amalga oshirishda tananing butun mushak massasining 1/g dan ko‘proq faol ishtirok etadi: yugurish, eshkak eshish, velosipedda yurish. Sport mashqlarining aksariyati global mashq hisoblanadi.
• JISMONIY FAOLLIK - Jismoniy tayyorgarlikni, jismoniy korsatkichlarni yoki salomatlikni yaxshilash yoki saqlash uchun bajariladigan jismoniy faoliyat. Skelet mushaklari tomonidan ishlab chiqarilgan, energiya sarfini talab qiladigan har qanday ixtiyoriy tana harakati sifatida belgilanadi. Jismoniy faollik kun yoki tunning istalgan vaqtida bajariladigan har qanday intensivlikdagi harakatlarni o‘z ichiga oladi. Bunga kundalik hayotga birlashtirilgan jismoniy mashqlar va tasodifiy faoliyatlar ham kiradi. Jismoniy faollikning yetishmasligi salbiy oqibatlarga olib keladi, jismoniy faollikni oshirish jismoniy va ruhiy salomatlikni, kognitiv va yurak-qon tomir salomatligini yaxshilashi mumkin.
• JISMONIY MASHQ - Kishining jismoniy taraqqiyot darajasini oshirish uchun maxsus tanlangan harakatlar. Muntazam va izchil bajariladigan jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida tarkib topgan jismoniy mashqlar (odamning mehnat, turmush, harbiy faoliyatidan olingan harakat va amallar asosida – yugurish, sakrash, irg‘itish, tosh ko‘tarish, suvda suzish va boshqalar) gimnastika, yengil atletika, og‘ir atletika, harakatli va sport o‘yinlari, sport turizmi va hokazoni keltirib chiqardi. Ilmiy asosda tanlangan jismoniy mashqlar barcha harakat organlarining faoliyatini yaxshilaydi, mehnat qobiliyatini oshiradi, jismoniy mashqlar turlari to‘g‘ri va aniq tasnif qilinishni taqozo etadi. Shunda ulardan ko‘zlangan samaraga erishish mumkin. Jismoniy mashqlar – jismoniy tarbiyaning asosiy tarkibi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelingan. Jismoniy mashq deb jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi.
• JISMONIY TARBIYA // BADAN TARBIYA - Sog‘liqni mustahkamlashga, odam organizmini uyg‘un ravishda rivojlantirishga qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi ko‘rsatkichlardan biri. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari: jismoniy mashg‘ulotlar, organizmni chiniqtirish, mehnat va turmush gigiyenasi. Jismoniy tarbiya aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya bilan qo‘shib olib boriladi.
• KARTING [ingl. carting] - 1 Kartlar (q. kart II) ishtirokida o‘tadigan sport pog‘asi (musobaqasi). 2 Shunday pog‘alar o‘tkazish uchun mahsus jihozlangan maydoncha.
• KUCH - Mushaklarning qisqarishi paytida maksimal kuchlanishni rivojlantirish sifati. Mushaklar qisqarishi tananing ma’lum bir holatini ta’minlaganida va bu holatni o‘zgartirishga intilayotgan tashqi kuchlarga qarshi turganda, statik kuch; agar mushaklar qisqarishida tananing fazodagi holati o‘zgarsa yoki uning alohida qismlari bir-biriga nisbatan harakat qilsa, dinamik kuchdir.
• LOKAL MASHQLAR - Faol mushak massasining hajmiga qarab belgilanadigan, tananing butun mushak massasining 1/3 qismidan kamroq qismi jalb qilingan mashqlar: kamondan otish, to‘pponchadan otish, ba’zi gimnastika mashqlari ham kiritiladi.
• MAKSIMAL QUVVAT // “PORTLOVCHI” KUCH - Kuch va tezlikning optimal kombinatsiyasi natijasi. Kuch ko‘plab sport mashqlarida namoyon bo‘ladi: uloqtirishda, sakrashda, yugurishda, kurashda va h.k. Sportchining kuchi qanchalik yuqori bo‘lsa, u snaryad yoki o‘z tanasi bilan shunchalik katta tezlikda bog‘lana oladi, chunki yakuniy tezlik qo‘llanadigan zarba kuchi va tezligi bilan belgilanadi. Mushak qisqarishining kuchini va tezligini oshirish orqali quvvatni oshirish mumkin. Odatda, kuchning eng katta o‘sishiga mushaklar kuchini oshirish orqali erishiladi.
• MAXSUS QARSHILIK - Organizmning ma’lum bir omilga chidamliligi.
• MOSLASHUV (ADAPTATSIYA) [lot. Adaptare – moslashish] - Oganizm yoki uning organlar tizimi va funksiyalarining atrof-muhit o‘zgarishiga (umumiy tabiiy, ishlab chiqarish yoki ijtimoiy sharoitlarga, shu jumladan, jismoniy tarbiya va sportga) moslashishini ta’minlaydigan fiziologik reaksiyalar.
• MOSLASHUVCHANLIK (ADAPTIVLIK) - Tirik tizimlarning moslashish qobiliyati. Eramizdan oldingi davridan rivojlangan jamiyatgacha bo‘lgan doimiy moslashish jarayoni insoniyatni saqlab qolish va sivilizatsiya rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Oziq-ovqat va suv yetishmasligi, sovuq va issiqlik, jismoniy va intellektual stress, ijtimoiy shaxslararo moslashuv, stressli vaziyatlarga moslashish insoniyat tarixidagi moslashuv jarayonlaridir.
• MUSHAKLAR GIPERTROFIYASI [yunon. “trofos” – ovqatlanish] - Jismoniy mashqlar natijasida mushak diametrining oshish, ishchi mushak tolalarining qalinlashishi (hajmining oshishi). Mushaklarga nisbatan kichik kuch yuki bilan chidamlilikni rivojlantiruvchi uzoq muddatli dinamik mashqlar gipertrofiyani keltirib chiqaradi.
• NOSPETSIFIK QARSHILIK - Organizmning turli omillarga chidamliligi.
• QARSHILIK [lot. resistere – qarshilik ko‘rsatish] - Organizmlarning turli xil salbiy omillarga nisbatan qarshiligi. Moslashuv jarayonlari fiziologiyasi asosan fenotipik moslashishni o‘rganadi, chunki har bir kishiga xos bo‘lgan bu jarayon individual hayot jarayonida rivojlanadi va organizmlarning turli xil salbiy omillarga nisbatan qarshiligini oshiradi.
• REVANSH [fr. revanche – o‘ch, qasos (olish); qarimta] - Sport o‘yinlarida yengilgan, g‘oliblikni qo‘ldan bergan sportchining yoki komandaning g‘olib ustidan g‘alaba qozonish va g‘oliblikni qaytarib olish maqsadida qaytadan o‘tkazadigan o‘yini va uning ijobiy natijasi.
• SPORT FIZIOLOGIYASI - Inson fiziologiyasi fanini bir bo‘limi bo‘lib, mushak (sport) faoliyati ta’sirida organizm funksiyalari va ularning mexanizmlarining o‘zgarishini o‘rganadigan va uning samaradorligini oshirishning amaliy asoslaydigan maxsus sohasi hisoblanadi. Har xil turdagi sport faoliyatining fiziologik xususiyatlari va mashg‘ulotlar yoki musobaqalar jarayonida inson tanasining holati, harakat malakalarini shakllantirish va jismoniy sifatlarni rivojlantirishning fiziologik mexanizmlarini o‘rganadi.
• STATIK MASHQLAR - Qo‘lni ushlab turganda (gimnastikachilar uchun), otish paytida (o‘q otish uchun) sobit holatni saqlab turuvchi jismoniy mashqlar.
• UMUMIY MOSLASHISH SINDROMI - Stressni bartaraf etishga qaratilgan tananing bezovtalanish, qarshilik, charchash kabi fiziologik reaksiyalari to‘plami.